Ξεφυλλίζοντας τα βιβλιοδετημένα φύλλα του ??Φωκικού Βήματος?? (ΦΒ) στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Άμφισσας (ΔΒΑ), είχαμε την εντύπωση ανοίγματος κάποιας θυρίδας στα υπόγεια μιας τράπεζας της Ιστορίας και των Ιδεών. Πολύ κυριολεκτικά ο Γ. Γάτος μάς έχει επισημάνει ότι ??ο τύπος είναι ανάγκη κοινωνική και πολιτική κι αποτελεί βασικό στοιχείο της κοινωνικής πάλης και της πολιτιστικής ζωής??.
Το ΦΒ στην τελευταία, μεταδικτατορική φάση κυκλοφορίας του, το είχαμε πάρει στα χέρια, το είχαμε διαβάσει, το ξέραμε. Με αφορμή 2 επιστολές (απ? το Αρχείο του Γ. Γάτου) του Γιώργου Κατσίμπα (1913-2000), παλιού αξιωματικού, αγωνιστή του ελληνοϊταλικού πολέμου, της Εθνικής Αντίστασης και βουλευτή Φωκίδας της ΕΔΑ, που επιθυμούσε να δημοσιευτούν στο έντυπο τον καιρό των ελπίδων της δεκαετίας του ?60, απευθυνθήκαμε στο Μιχάλη και τον Γ. Αναγνώστου. Κάπως έτσι ξεκίνησε μια πιο συστηματική ενασχόληση με την παλιά αυτήν εφημερίδα.
Και δεν είναι μόνον η γνωριμία και η φιλία, μέσα και πέρα απ? την εφημερίδα, που συνέδεε τους πατέρες μας. Με ιδιαίτερη συγκίνηση και πολύ ευγνώμονα συναισθήματα από την οικογένειά μου, φέρνει η μνήμη και τη μορφή του Απ. Κοκκινόπουλου (1903-74), δικηγόρου, Δημάρχου Αμφισσέων (1964-67), Βουλευτού Φωκίδος της Ενώσεως Κέντρου (1963-64), εμψυχωτή και κύριου αρθρογράφου του ΦΒ (υπευθύνου, σύμφωνα με γραφή στον τίτλο της).
Για τον Φωκικό Τύπο και τις αρχές του, τον όψιμο 19ον αι. έχουν γράψει, ο Τ. Λάππας (στο βιβλίο του ??Ρουμελιώτικος Τύπος 1821-80??, Αθήναι 1959) και ο Γ. Γάτος («Οι πρώτες σαλωνίτικες εφημερίδες» σε Ρουμελιώτικο Ημερολόγιο, 1961, σσ. 89-94). Έτσι γνωρίσαμε τον ??Παρνασσό??,1η τοπ. εφημ. της Άμφισσας (1871-77, σωζ. 50 φ. της) όργανο των υποστηρικτών του Ευθ. Κεχαγιά, αλλά και ??το πιο φωτισμένο και προοδευτικό φύλλο της εποχής?? (Γ. Γάτος) και την ??Πυθία??(1872) όργανο των Δεληγιωργικών, σε σφοδράν αντιπαράθεση προς τον Κεχαγιά και τον ??Παρνασσό??. Το 1877 άρχισε να εκδίδεται η ??Φωκίς?? και στα 1898 η ??Άμφισσα??. Αταξία κι ελλείψεις παρουσιάζουν όσα γράφει για τον τοπικό μας τύπο ο Π. Καλονάρος (Ιστορία της πόλεως Αμφίσσης, σ. 271).
Ο Γ. Γάτος (1931-2010) έχει συνοπτικά αναλύσει και καταγράψει και τα αίτια της καχεξίας του φωκικού μας τύπου, μια 15ετία προτού αρχίσει τη λαμπρά σταδιοδρομία του στις μεγάλες αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες? «Αιτίες, καθαρά και σε τελευταία ανάλυση οικονομικές, που προσδιορίζανε καθοριστικά, κάθε φορά την υπόσταση και την επίδραση του Φωκικού χώρου μέσα στην κάθε φορά γενικώτερη πανελλαδική ιστορική ζωή (συγκοινωνιακός αποκλεισμός, μονοκαλλιέργεια στην κοιλάδα) σταθήκανε τρανά κι απροσπέραστα εμπόδια, για να μπορέσει να παίξει ο τόπος ρόλο πρωτοπορειακό ή και πρωταγωνιστικό μέσα στην πανελλαδική ιστορική πορεία. Καταδικασμένος λοιπόν απ? τη φύση του...» (Γ. Γάτος, Οι πρώτες σαλωνίτικες εφημερίδες, ό.π., σσ. 89-90) ο τόπος καθυστέρησε ν? αποκτήσει το δικό του τύπο κι οι εφημερίδες που κυκλοφορήθηκαν, εμποδίζονταν από τα παραπάνω προβλήματα στην άσκηση της ενημερωτικής, κριτικής κι εκπολιτιστικής αποστολής τους.
Με τις πληγές ανοιχτές, απ? τον προ τριετίας λήξαντα οδυνηρόν Εμφύλιο, τα ερείπια πολέμων και κατοχής σωριασμένα σε ύπαιθρο και πόλεις, την πολιτική ζωή ν? ασφυκτιά απ? τις πιέσεις του Ψυχρού Πολέμου, η γενιά που είχε σηκώσει το βάρος της Αντίστασης και τώρα αποδεκατισμένη έπρεπε να παροπλιστεί, επιτηρούμενη στη γωνία και με τις υποψίες πάνω της, στον ταλαιπωρημένο τόπο μας βρήκε τη δύναμη να εκδώσει το ??Φωκικόν Βήμα, δεκαήμερον Εφημερίδα Προοδευτικών Φιλελευθέρων Αρχών??. Το 1ο φύλλο κυκλοφορήθηκε στις 30-3-1952. Ιδιοκτήτες ο Ηλίας Ευθ. Μαχαιράς (1911-1970) και ο Χαράλαμπος Μ. Αναγνώστου (1919-1997). Υπεύθυνος της έκδοσης ήταν ο Απόστολος Σ. Κοκκινόπουλος (αναγραφόμενος ώς το φ. 9/4-10-1952).
Οι δυο ιδιοκτήτες ήταν φίλοι, έλαβαν μέρος στον πόλεμο του ?40 στην πρώτη γραμμή, υπέστησαν κρυοπαγήματα, ακρωτηριάστηκαν και ως Ανάπηροι Πολέμου, δραστηριοποιούνταν στο Σύλλογο του Ν. Φωκίδας. Είχαν ανοίξει στην Άμφισσα βιβλιοχαρτοπωλείο ? τυπογραφείο, πριν από την έκδοση της εφημερίδας. Ο Χ. Αναγνώστου ορφανός, είχε μάθει από μικρός την τυπογραφία και νοσηλευόμενος είχε ενταχθεί στο ΕΑΜ και δράσει πατριωτικά στην κατοχή. Ο Ηλίας Μαχαιράς ήταν γιος του περίφημου αμφισσέα φωτογράφου Ευθυμίου Μαχαιρά και συνέχιζε τη δουλειά αυτή. Συγγενής του Δ. Λιανουλόπουλου, υπέστη απ? τα κρυοπαγήματα στο Αργυρόκαστρο ακρωτηριασμόν, ώς το ύψος των γονάτων και των δυο ποδιών του. Γνώρισε τις συνέπειες των ιδεολογικών του πεποιθήσεων και με το κάψιμο φορτηγού στην Αράχωβα που έφερνε βιβλία για το κατάστημα στην Άμφισσα και δεχόταν απειλές, ενώ ποτέ δεν εξέφρασε παράπονο για ό,τι έπαθε πολεμώντας.
Η εφημερίδα που εξέδωσαν, Μαχαιράς και Αναγνώστου, με την κριτική που ασκούσε, τους έφερε (με μηνυτή κορυφαίο στέλεχος της κυρίαρχης παράταξης) στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Αθωώθηκαν στην Αθήνα. Στη ΔΒΑ υπάρχουν βιβλιοδετημένα τα φ. 1-89 (λείπουν τα φ. 7,51 και 53) των ετών 1952-61. Σώζονται επιπλέον 6 φύλλα του 1963, 10 φ. του 1964, 7 φ. του 1965 και 2 του 1966. Με την επιβολή της Δικτατορίας (1967) ανεστάλη η κυκλοφορία της εφημερίδας, απομακρύνθηκε ο τότε Δήμαρχος Απ. Κοκκινόπουλος, υφιστάμενος και διώξεις. Μεσολάβησαν οι θάνατοι του Ηλ. Μαχαιρά (1970 στην Αθήνα από καρδιακό νόσημα, ενώ είχαν κλείσει το κατάστημα στην Άμφισσα την ίδια χρονιά) και του Απ. Κοκκινόπουλου (1974). Με τη Μεταπολίτευση ο Χ. Αναγνώστου με τον αμφισσέα, επίσης τυπογράφο Δημήτρη Μπόζα (1933-1985) επανεξέδωσαν, στη 2α περίοδό του το ??Φωκικόν Βήμα/ Εφημερίδα Προοδευτικών Δημοκρατικών Αρχών??. Ιδρυτής κι εκδότης ο Χ. Αναγνώστου και Διευθυντής ο Δημήτριος Ανδρέα Μπόζας, φ. 1ο /27-10-1974. Τελευταίο του φύλλο, το 48/25-2-1980. Σποραδικά κάποια απ? αυτά σώζονται στη ΔΒΑ.
Εφημερίδα της επαρχίας (τοπικός τύπος) σήμαινε και τυπογραφείο, επιχείρηση των κινητών τυπογραφικών στοιχείων του Γουτεμβέργιου, που μετεξελίχθηκε στο offset, εκτυπώσεις, εκδόσεις, ώσπου σήμερα να θεωρείται ότι έχει κλείσει τον κύκλο της απ? τις νέες τεχνολογίες. Το τυπογραφείο Αναγνώστου- Μαχαιρά, του ΦΒ, ήταν ψηλά στην οδό Γιαγτζή, μετά το Κουρείο Πατρινοπούλου και το Βιβλιοχαρτοπωλείο Παπαδοπούλου. Στη 2α περίοδο έκδοσης της εφημερίδας, το τυπογραφείο Μπόζα ήταν στην πλ. Ησα?α, στο κτίριο Αβραμίκου. Κι εδώ ο τόπος μας γέννησε τον Νικ. Βαρότση, έναν απ? τους πιο καλούς τυπογράφους στην Επανάσταση, που είχε μάθει την τέχνη του στη Βενετία. Στον αγώνα κατέβηκε στην Ελλάδα κι εργάστηκε στο τυπογραφείο έκδοσης της ??Εφημερίδος των Αθηνών?? (1824-6). Τυπογράφος κι εκδότης εφημερίδας στην Άμφισσα, αφού ταξίδεψε, έμαθε και δούλεψε σε Κων/πολη και Ρουμανία κι ο Θ. Μελισσάρης (1860-1930), αλλά στο παρόν σημείωμα θα αρκεστούμε τιμητικά στο ΦΒ και το τυπογραφείο του στην πόλη μας, που οι παλιότεροι θυμούνται.
Για την πολιτική ταυτότητα του ΦΒ, τις αντιπαραθέσεις που περικλείουν οι στήλες του, τους συνιδιοκτήτες, διευθυντές, συντάκτες, κάνει νύξη ο τίτλος της αποψινής εκδήλωσης (αντίστιξη μτφρ.: η αντιστοιχία μεταξύ 2 στοιχείων που βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία) αναφέρθηκε κι ο Γ. Αναγνώστου. Από μέρους μας, ας κρατήσομε στο φ. 1/30-3-52 το στίγμα στο κύριο άρθρο του Απ. Κοκκινόπουλου, «αυτό το βάρος είχε μέχρι τούδε η ??ΦΩΚΙΣ?? που πράγματι κατέβαλε αξιόλογες προσπάθειες να το καλύψη, μα που παρ? όλη την καλή της θέλησι και την αγωνιστική διάθεσι του παλαίμαχου δημοσιογράφου ιδρυτού της, δεν ευρέθη εις την αυτήν με ημάς ιδεολογικήν γραμμήν ώστε να καλύπτη απολύτως την υπάρχουσαν ανάγκην». Ξεκάθαρη θέση, σαφής διαφοροποίηση, σε εποχή, που ας μην ξεχνάμε πόσο παράτολμο και παρακινδυνευμένο ήταν! Αλλά και ήθος, ευπρέπεια κι αναγνώριση προς το ??άλλο?? έντυπο και τους ανθρώπους που το εκπροσωπούσαν και με τους οποίους θα αντιμαχόταν.
Την εποχή που άρχισε να κυκλοφορεί το ΦΒ εκδίδονταν και οι επίσης τοπικές εφημερίδες: ΦΩΚΙΣ, ΦΩΚΙΚΑ ΝΕΑ, ΦΩΚΙΚΟΣ ΛΑΟΣ, πορεύτηκαν παράλληλα και κρατούν κομμάτια της ζωής (από μικρές ειδήσεις, κοινωνικά και διαφημίσεις της εποχής, ώς τα μεγάλα - σημαντικά) και την ιστορία της πόλης μας και της Φωκίδας, αναμένοντας ερευνητές, αλλά κι απλούς περίεργους στα Αρχεία της ΔΒΑ να εντρυφήσουν! Το ΦΒ δεν υπήρξε κομματική εφημερίδα, ούτε καν μιας παράταξης. Ήταν η πολιτική έκφραση όλου του δημοκρατικού κεντροαριστερού κόσμου της περιοχής μας μεταπολεμικά κι ώς τη δικτατορία, κυρίως. Γι? αυτό, κι όχι για άλλους λόγους, δεν επιβίωσε όταν λίγο πριν το ?81 ο κυρίαρχος τότε πολιτικός σχηματισμός, ήθελε κι επέβαλε κι εδώ σεχταριστικά, καθαρά κομματική έκφραση στον τύπο.
Δισέλιδη έκδοση, μεγάλο σχήμα: 50Χ35cm αρχικά, αλλά και στη συνέχεια. Συνεργάτες με το όνομά τους, ή τα αρχικά, ψευδώνυμα, ή ανώνυμα, θεματολογία τοπική και πανελλήνια, πολιτικά και κοινωνικά, ή αγροτικά προέχοντα ζητήματα, κριτική και αντίλογος, εκλογές, υποψηφιότητες κι αποτιμήσεις στη χώρα και το νομό, πολιτικές δίκες κι αποφάσεις τους. Εικόνες της φωκικής ? νεοελληνικής ζωής με ζωηρό το σφυγμό, τις σκληρές και δύσκολες δεκαετίες, μετά τον πόλεμο που θα έπρεπε να επουλώνονται πληγές, η μετεμφυλιοπολεμική νοοτροπία δίχαζε το λαό. Μικρά και μεγάλα γεγονότα καταγεγραμμένα, κάποια με εντυπωσιακές ομοιότητες κι αναλογίες προς σημερινά: «ημερησία συνάδελφος με λίγες λέξεις ανέγραψεν ότι σε κάποιο χωριό της Πελοποννήσου η πομπή μιας κηδείας αντίκρυσε τον εισπράκτορα και τους χωροφύλακες και χωρίς αναβολή διεσκορπίσθη γιατί οι πλείστοι ήσαν χρεωφειλέται, προ παντός όμως ήσαν χρεωφειλέται οι 4 που κρατούσαν το νεκρό. § Έτσι το φέρετρον εναπετέθη εις την μητέρα γην και ο νεκρός ανέμενε την ... πάροδον του εισπράκτορος για να συνεχίση την προς το νεκροταφείον άγουσαν. § Οσονδήποτε και αν το περιστατικόν αυτό είναι κωμικοτραγικόν, δείχνει την κατάπτωσιν του ηθικού του Λαού της υπαίθρου που επίστευσε το περίφημον συμβόλαιον Θεσσαλονίκης και αντ? αυτού βλέπει μόνον τον εισπράκτορα» (φ. 15/5-3-53).
Εμβληματικός και πολυσήμαντος χώρος το Πανελλήνιον / Γυαλί Καφενέ, του αείμνηστου Θ. Μαστρονικολόπουλου φιλοξενούσε αθηναϊκά θεατρικά σχήματα, που η υποδοχή τού εδώ κοινού ήταν βαρόμετρο για την επιτυχία των παραστάσεών τους στη συνέχεια στην πρωτεύουσα. Στο φ.13/ 24-12-52 έχει καταγραφεί το πέρασμα «από το περασμένο Σάββατο του θιάσου της κας Ηούς Παλαιολόγου με καλλιτεχνικήν Δ/νσιν του κ. Τάσου Κονταξή». Άριστο και νοικοκυρεμένο το καλλιτεχνικό εκείνο σχήμα, έδινε 2 παραστάσεις τη μέρα, μ? εναλλαγή ρεπερτορίου και σύσταση απ? τον ανώνυμο αρθρογράφο στο «θεατρόφιλο κοινό της πόλεώς μας να παρακολουθήση τας παραστάσεις, δείχνοντας έτσι στους καλούς και φιλοτίμους καλλιτέχνας ότι η πόλις μας ξέρει να υποστηρίζη κάθε ευγενική προσπάθεια». 13μήνες αργότερα (φ. 30/4-2-54), για κάποιαν άλλη παράσταση- επιθεώρηση, ελεγκτικά και με δυσαρέσκεια καταγγέλλεται επιβληθείσα λογοκρισία στο κείμενο, χωρίς κάποια ελάχιστα διαφωτιστικά στοιχεία για το έργο ? συντελεστές της παράστασης. Αναζητώντας και καταγράψαντες τις φωκικές συνιστώσες του έργου του Δ. Σταμέλου, πρωτοσυναντήσαμε τον Γεώργιο Ν. Κουνούπη (1899-1963) δελφιώτη νομικό, δήμαρχο της πόλης, αγωνιστή και συγγραφέα-υποστηριχτή της Δελφικής Ιδέας. Οι συνεργασίες ? άρθρα του στο ΦΒ και γενικώτερα η προσωπικότητά του επιβάλλουν μιαν ιδιαιτέραν ενασχόληση, όπως και η πρόδρομη του Παγκόσμιου Φιλειρηνικού Κινήματος, Δελφική Αμφικτιονική Ιδέα.
Κείμενα στην εφημερίδα για τη λεηλασία του περίφημου Γιαγτζείου Σχολείου που είχε οραματιστεί ο μεγάλος ευεργέτης της πόλης μας (φ.26/7-12-53), για την προοπτική της Χάρμαινας, γραμμένο απ? τον Γ.Γάτο (απ? τα πρώτα του κείμενα, φ. 62/20-11-58), για την απώλεια του μεγάλου αρχιτέκτονα και καθηγ. της ΑΣΚΤ Δημ. Τσιπούρα (1889-1953, φ.33/21-7-54), ένα λογοτεχνικό κείμενο (με τίτλο: ??Μια φάρσα??) του πολυσχιδούς γαλαξειδιώτη καπετάνιου και συγγραφέα Δεδούση Χαρδαβέλα (1884-1965, φ.35/11-9-54), που πρόσφατα γράφτηκε η βιογραφία του, απ? την εξαίρετη ανεψιά του, λαογράφο κ. Ροδούλα Κούμαρη- Σταθάκη και για το ονομαστό κι ιστορικό ??Πανηγυράκι?? τ? Αϊ Γιώργη της Αράχωβας, με φωτογραφία (φ. 41/14-5-55), δεν επιτρέπουν πλην της απλής νύξης, κάτι άλλο, έξω απ? το ότι αποκαλύπτουν και μια σοβαρά, προσεγμένη, περιεκτικήν επιμορφωτική διάσταση του ΦΒ.
Κλείνοντας ας προστεθεί και ότι πέραν των παραπάνω αναφερθέντων φύλλων του ΦΒ που σώζονται στη ΔΒΑ, υπάρχει πλήρες το Αρχείο των γιών του αείμνηστου Χαρ. Αναγνώστου. Εδώ και λίγο καιρό έχει αρχίσει η ψηφιοποίηση στη ΔΒΑ του συνόλου των φ. της εφημερίδας, για να δοθεί και στη Βιβλιοθήκη της Βουλής, από όπου περιέργως το ΦΒ απουσιάζει. Την περασμένη δεκαετία, στις νοσταλγικά αναπολούμενες συζητήσεις με τον Γ. Γάτο, περιλαμβανόταν και η επανακυκλοφορία του. Τα είπαμε τότε και με τον Μιχ. Αναγνώστου. Κι απ? αυτά που ακούστηκαν και αναγνώστηκαν απ? την εφημερίδα στην εκδήλωση της 9/7/2017 και με το νου τους οι αμφισσείς, ας αναλογιστούν, αν λείπει και με τί προϋποθέσεις και υπερβάσεις, θα μπορούσε να ξαναβγεί το ΦΒ.
Δ. Χ. Παλούκης
Τα παραπάνω αποτέλεσαν τη βάση ομιλίας σε Εκδήλωση που οργανώθηκε στην Άμφισσα την 9/7/2017.